AİLEDE ÇOCUĞUN YERİNİN VE AİLE İÇİNDEKİ ÖZEL SORUNLARIN RUH SAĞLIĞI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ

Ailede Çocuğun Yerinin Ruh Sağlığı Üzerindeki Etkileri

Doğuş Sırası

Aile içindeki etkileşim çocuk sayısından ve doğuş sırasından da etkilenir. Annebabaların

çocuklarına karşı davranışları çocukların doğumuyla değişimine uğrar. İlk çocuk

öncelikle tek çocuktur. Hem çok sevilir hem de sıkı bir denetim altına alınır. İlk çocuk diğer

çocukların doğumundan sonra bazı sorumlulukları omuzlamak zorunda kalır. Büyük çocuğa

kardeşi doğduktan sonra aile içinde yaşanacak değişiklikler önceden anlatılmalıdır.

Yetişkinlerden göreceği destek ve anlayışla, büyük çocuk yeni kardeşin gelmesiyle

oluşabilecek sarsıntıyı kolay atlatabilir. Genellikle ailenin ilk çocukları kardeşlerinin

sorumluluklarını da üstlenmek zorunda kaldıkları için ( daha çok ebeveynlerin sorumluluk

yüklemeleri) kendi kendilerine yetme, daha çabuk olgunlaşma ve koruyucu tavır geliştirme

zorunda kalırlar. Bunları sürekli davranışa dönüştürürler. Evde abla-ağabey modeli yanında

kardeşlerine arkadaş, anne-babaya yardımcı rolü üstlenirler. İlk çocuklar ileriki yaşamlarında

problemlerini kendileri çözebilen, tek başına yeterlik gösterebilen yetişkinler olurlar.

Ortanca çocuklar gelişim dönemlerinde büyük ve küçük kardeşlere nazaran biraz daha

şanssızdırlar. Büyük kardeşin hâkimiyeti, küçük kardeşin korunmacılığı arasında kişiliklerini

ortaya koyamazlar. Ya tamamen içe kapanık ya da çok fazla dışa dönük kişilik

geliştirebilirler. Bu durum genellikle ortanca çocuklarda daha az sevgi, daha az ilgi olduğu

düşüncesini uyandırabilir. Bu nedenle de anne-babaların dikkatini çekebilmek için gereksiz

aşırı davranışlar gösterebilirler.

Ailede en son dünyaya gelen küçük çocuklar ailedeki tüm bireyler tarafından her

zaman küçük olarak görülürler. Anne-babanın yaklaşımları çocuklar arasında gerekli

dengeyi sağlamazsa kendine güvensiz, problemlerle başa çıkamayan ve hataları hep kabul

gören bireyler olurlar. Anne-babanın çocuklar arasında kurduğu denge ve olumlu tutumlar

bu durumu değiştirebilir. Sürekli küçük çocuk muamelesi gören ve şımartılan çocuklar

benmerkezci ve sorunlarının başkaları tarafından çözülmesine alışkın oldukları için ilişki

yaşamlarında da böyle davranırlar.

Tek Çocuk Olma

Ailelerin tek çocuk sahibi olma nedenlerinin başında onlara daha iyi eğitim sağlama

ve daha üst düzeyde ekonomik imkanlar sunma kaygıları yer alır. Bunların dışında geç

yapılan evlilik ve sağlık problemleri de tek çocuk sahibi olma nedenlerindendir. Annebabanın

çocuk üzerinde geliştirdiği aşırı korumacı tavır onların içe kapanık ve bencil

olmalarına neden olur. Tek çocuklar kardeşleri olmadığı için oyun kurmakta ve arkadaşlık

ilişkilerinde problem yaşarlar. Kardeşleri ile birlikte büyüyen çocuklar evde oynadıkları

oyunlarda çeşitli roller üstlenirler. Bu roller onları hem hayata hazırlayan hem de paylaşmayı

öğreten ilişkilerdir. Tek çocuklar bu ortamları olmadığı için daha çok anne-baba ve

yetişkinlerle iletişim kurmak isterler. Ancak, tek çocuklar da bütün çocuklar gibi uygun

anne-baba tutumlarıyla problemsiz bir yaşam sürdürebilirler. Unutulmaması gereken konu

çocuk sayısının değil, anne-baba tutumunun önemli olduğudur.

Çocuk Sayısı

Ailede çocuk sayısı arttıkça buna paralel olarak da sunulan imkanlar azalır. Ekonomik

durumu çok iyi olmayan ailelerde ilgi ve sevginin bölünmesi yanında hayat standartlarında

da düşme olur. Çok çocuklu ailelerde anne-baba çocukların hepsiyle eşit ilgilenemez. Bu da

çocuklar arasında sevgi açısından kıskançlığa neden olur. Çünkü çocuklara ayrılan zaman

onların bireysel özellikleri nedeniyle eşit olmayacaktır. Anne-babanın çocukların bireysel

özelliklerine göre (yaş, cinsiyet) takındıkları uygun tavırlar olumlu kişilik geliştirmelerini

destekleyebilir. Özellikle anne, çocuk sayısı arttıkça daha büyük sorumluluklar altına

girmektedir. Ekonomik durumu iyi olmayan ailelerin çok çocuk sahibi olmaları çocukların

temel ihtiyaçlarını gidermelerinde sorun yaratacağından çocuklarda uyum ve davranış

bozukluklarının olması da kaçınılmazdır. Ayrıca anne-babaların ekonomik yönden yaşadığı

sorunlar nedeniyle yaşadıkları çatışmalar çocuklar üzerinde olumsuz etki yaratır.Ayrıca

anne-babaların ekonomik yönden yaşadığı sorunlar nedeniyle oluşan çatışmalar çocuklar

üzerinde olumsuz etkiler yaratır.

Çocuğun Cinsiyeti

Geleneksel aile yapısında toprak bütünlüğünün bozulmaması, soyadının devamı sosyal

statü, mirasın bölünmemesi gibi kaygılarla erkek çocuk edinme isteği çok fazladır.

Günümüzde de hala kırsal kesimde geleneksel aile yapısı devam eden bölgelerde erkek

çocuk sahibi olma isteği devam etmektedir. Bu istek çok çocuk sahibi olma nedenleri

arasında yer almaktadır. Ancak günümüzde kent yaşamı içinde ailelerin kültürel yapılarının

değişmesi, sosyo-ekonomik durumları, eğitim düzeyleri yeni kuşak anne-babaların bu

düşüncesinin değişmesine neden olmaktadır. Erkek çocuklara geleneksel aile yapısında tüm

olanaklar, maddi-manevi, en üst düzeyle ve öncelikli sunulurken günümüz aile yapısında

çocuklara cinsiyet olarak değil birey olarak yaklaşılmaktadır. Ailede çocuklar arasında

yapılan cinsiyet ayrımı kız çocuklarında duyguların bastırılması, değersizlik duygularına

neden olurken erkek çocuklarında üstün cinsiyet, hükmetme, çalışma isteğinin azalması gibi

olumsuz davranışlar gelişmesine neden olmaktadır. Bu tutumların var olduğu ailelerde

yetişen çocuklar yetişkin olduklarında kendilerine istemeden kazandırılan olumsuz tavırlar

sergilerler. Kardeşler arasında da çatışmalara neden olur.

Aile İçindeki Özel Sorunların Çocuğun Ruh Sağlığına Etkileri

Boşanma

Aile birliğinin yasal ve sosyal açıdan sona ermesi durumuna boşanma denir. Eşler

arasındaki anlaşmazlıklar, alışkanlık ve beklentilerdeki farklılıklar, ekonomik sorunlar gibi

nedenlerle aile birliği bozulabilir. Eşler aile birliğinin devamını sağlamak ve sorunlarına

sağlıklı çözümler bulmak amacıyla dayanışma içinde sonuna kadar çalışmalıdır. Bunun

başarılamadığı durumlarda boşanma gerçekleşir. Boşanma tüm aile bireylerini derin bir

şekilde etkiler. Fakat bu durumdan en çok çocuklar etkilenir. Çocuğun kişiliğinin gelişimi,

ruh ve beden sağlığı açısından ailenin önemi çok büyüktür.

Boşanma kaçınılmazsa, çocuk anlayabileceği bir dille bu duruma hazırlanmalıdır.

Boşanma sonrasında çocuklarda saldırganlık, hırçınlık, huzursuzluk, okulda başarının

düşmesi gibi uyum ve davranış bozuklukları görülebilir. Bunları en aza indirmek için annebabaya

çok önemli sorumluluklar düşmektedir. Anne-baba ayrıldıktan sonra çocuğun belli

bir evi olmalı, her iki ebeveyni de düzenli ve sürekli görebilmesine özen gösterilmelidir.

Çocuk taraf olmaya ya da arabuluculuk yapmaya zorlanmamalıdır. Çocuğa boşanmanın

onunla ilgili olmadığı açıklanmalıdır.

Üvey Anne-Baba

Aile içinde yaşanan özel sorunlardan biri de üvey anne-babayı çocuğun kabul

etmesidir. Boşanma ya da ebeveynlerden birinin ölümü sonucundan eşlerin başka biriyle

evlenmesi son derece doğaldır. Yalnız bunu çocuğun kabul etmesi zordur ve zaman ister.

Evlenecek kişinin öncelikle çocuğun ruh sağlığını düşünmesi gerekir. Çocuk bu olaya

psikolojik olarak hazırlanmalıdır. Çocuğun duyguları karmaşıktır. Bu durumdaki çocuk

kendisini suçlayabilir, terkedilmişlik duygusu yaşanabilir, güven duygusu sarsılır.

Üvey anne-babanın duygu karmaşasındaki çocuğa kendisini kabul ettirmesi zaman

ister. Çocuğun davranışlarına ve duygularına saygı göstermek, ona karşı hoşgörülü

davranmak, onu anlamaya çalışmak üvey ebeveyni kabul etmesine yardımcı olacaktır. Üvey

anne ya da babaya sahip olan çocuklar ebeveynlerden birisinin sevgisini diğeriyle

paylaştıkları duygusuna kapılırlar. Sevgi ve davranışlardaki dengenin iyi ayarlanması ve

ebeveyne karşı sevgi oluşması için uygun zamanın çocuğa tanınması gerekmektedir. Dengeli

paylaşımların yaşandığı bu özellikteki ailelerde de mutlu ve uyumlu bireylerin gelişmesi

mümkündür.

Hastalıklar

Aile bireylerinden birisinin sağlık durumunun bozulası aileyi ekonomik, sosyal ve

duygusal açıdan etkiler. Özellikle ebeveynlerden birinin kronik hastalığı çocuğu üzer ve

mutsuz eder. Çocuk anne ya da babayı kaybedeceğini düşünür. Okulda bile aklı hasta

ebeveynindedir. Çocuğa hastalık hakkında bilgi vermek, iyileşmesi için neler yapılması

gerektiğini açıklamak gerekir. Hastalığın iyileşme ümidi yoksa bu çocuğa anlayabileceği

dille yeterli ve doğru olarak açıklanmalı, çocuk sonuca hazırlanmalıdır. Eğer hasta olan

çocuksa, anne ve baba kaygı ve üzüntüyle çocuğa karşı tavırlarını değiştirirler. Çocuğun

üstüne düşerler, her istediğini yapmaya çabalarlar. Bu durumdan çocuk rahatsız olur ve

kendini çok hasta sanabilir. Daha sonra anne babasının ilgisini kendi lehine kullanabilir.

Sürekli hasta muamelesi yapılan çocuklar psikolojik olarak kendilerini güçsüz hissederler.

İyi oldukları dönemde de aynı ilgi ve özeni görmek isterler. Hastalık döneminde sağlıklı olan

kardeş-abla ya da ağabey varsa onu gösterilen aşırı ilgiden rahatsızlık duyabilir ve gereksiz

kıskançlık gösterilerinde bulunabilirler. Ya da aynı ilgiyi görmek için hastaymış gibi

davranabilirler.

Ölüm

Aile bireylerinden birinin ölümü aile için dayanılması zor bir durumdur. Ölüm

karşısında çocukların tepkisi yaşlarına göre değişiklik gösterir. Erken çocukluk döneminde

annenin ölümü genellikle ruhsal bozukluklara neden olabilir. Çocuğun daha sonraki

yaşantısı, ölen ebeveyninin boşluğunun kimin tarafından ve nasıl doldurulacağına bağlıdır.

Ölüm olayı, çocuk çok küçük değilse uygun bir dille açıklanmalıdır, gerçek

saklanmamalıdır. Çocuk ölüm haberini kendisine en yakın hissettiği kişiden duymalıdır.

Ölüm anında üzüntüyü belli etmek sağlıklı bir davranıştır. Ölüm karşısında çocukların yas

tutmaları ve yetişkinler gibi üzülmeleri beklenemez. Anne ya da babasını kaybeden çocuğun

davranışları, ölen ebeveyninin cinsiyeti, onunla ön yaşantısı, diğer ebeveynin evlenip

evlenmemesi ve başka kardeşlerin varlığına bağlı olarak değişiklik gösterir. Çocuğun ölümle

karşılaştığı yaş da önemlidir. Yedi yaş öncesi çocuk, yetiştiren ebeveynin yerine gelecek

birini kabul edebilir. Yedi-on yaş arasında çocuğun ölüm olayını kabullenmesi zorlaşır.

Çocuklarda duygusal ve zihinsel zorlanmalar görülebilir. Çocuğun hayatında önemli

yer tutan sevgi ojelerinden birini kaybetmek çocukta duygusal şoka neden olabilir. On yaş

sonrası ölüm karşısında gösterilen tepkiler yetişkinlerinkine benzer niteliktedir.

Çocuğun duygusal tepkileri gelişim düzeyine, yaşına, ölen ebeveynle ilişkilerine, ölüm

koşullarına ve ailenin tepkilerine göre farklılık gösterir. Çocuğun duygularını ifade etmesi

için fırsat verilmelidir. Üzüntüsünü, acıyı yaşadığı dönemde yaşamasına izin verilmelidir.

Çünkü acılar kişilerin bireysel tepkileri doğrultusunda yaşanmadığında üzerinden uzun yıllar

geçse de mutlaka başka bir zeminde ve başka bir şekilde ortaya çıkacaktır.